نمودار استخوان ماهی (Fishbone Diagram) چیست و چگونه رسم می‌شود؟

نمودار استخوان ماهی از انواع نمودار است که به مدیران در تحلیل علل ریشه‌ای مشکلات و شکست‌ها کمک می‌کند. در این نمودار مشکل اصلی در قسمت سر قرار دارد و علل آن در استخوان‌های کوچک‌تر ماهی قرار دارند. از نمودار علت و معلول استخوان ماهی می‌توان برای یافتن علت‌های بزرگ و کوچکی که مشکل اصلی را به وجود آورده‌اند، استفاده کرد. در این مطلب توضیح می‌دهیم روش نمودار استخوان ماهی چیست و با مثال جزییات آن را تشریح می‌کنیم. همچنین نحوه‌ی طراحی و کاربرد‌های نمودار استخوان ماهی را بررسی می‌کنیم.

نمودار استخوان ماهی یا نمودار علت و معلول ایشیکاوا

نمودار استخوان ماهی، که معمولاً برای تحلیل علل اصلی مشکلات مورداستفاده قرار می‌گیرد، ترکیبی از طوفان فکری و نوعی قالب برای فرایند نقشه ذهنی (Mind Map) است.

این نمودار در توسعه‌ی محصولات و عیب‌یابی فرایندها کاربرد دارد و معمولاً برای متمرکز کردن ایده‌ها حول ‌محور یک مسئله یا مشکل به‌کار می‌رود. رهبر گروه پس از هم‌فکری درخصوص علل احتمالی یک مسئله، به گروه کمک می‌کند تا علت‌ها را متناسب با میزان اهمیت‌شان رده‌بندی کند و به‌صورت نموداری سلسله‌بندی‌شده نشان دهد. نام این نمودار برگرفته از طرح آن است که به اسکلت ماهی شباهت دارد. نمودارهای استخوان ماهی معمولاً از راست به چپ عمل می‌کنند و هر استخوان بزرگ ماهی، به استخوان‌هایی کوچک‌تر تقسیم می‌شود که هرکدام‌شان جزئیات بیش‌تری را در بر دارند.

دکتر کائورو ایشیکاوا (Dr. Kaoru Ishikawa)، متخصص ژاپنی کنترل کیفیت را منسوب به اختراع نمودار استخوان ماهی می‌دانند. هدف او کمک به کارمندان بود تا از راه‌حل‌هایی که تنها علل مشکلات بزرگ‌تر را مد نظر قرار می‌دهند دوری کنند. نمودارهای استخوان ماهی یکی از هفت ابزار کنترل کیفیِ پایه (Seven Basic Quality Tools) درنظر گرفته می‌شوند. آن‌ها همچنین در مرحله‌ی «تجزیه‌وتحلیل» از مدل DMAIC راهبرد شش سیگما (Six Sigma) به‌کار می‌روند. نام این مدل از اولین حرف واژه‌های Define (تعریف)، Measure (اندازه‌گیری)، Analyze (تجزیه‌وتحلیل)، Improve (بهبود) و Control (کنترل) گرفته شده است.

این نمودار را نمودار علت و معلول (Cause and Effect Diagram) یا نمودار ایشیکاوا (Ishikawa Diagram) نیز می‌نامند.

مثالی از روش استخوان ماهی

تصویر بالا نمونه‌ای از روش استخوان ماهی است با مشکل «افزایش نرخ خروج» که از علت‌های اصلی آن می‌توان به «تعدیل نیرو» و «تأخیر در پرداخت حقوق» اشاره کرد. همانطور که مشاهده می‌کنید علل فرعی دیگری نیز مانند «کاهش منابع مالی سازمان» روی علل اصلی تأثیر می‌گذارند.

طراحی نمودار استخوان ماهی

نمودارهای استخوان ماهی معمولاً در طول یک جلسه‌ی گروهی طراحی و روی یک فلیپ‌چارت یا تخته‌سفید ترسیم می‌شوند. گروه‌ها به‌محض این‌که «مسئله‌ای ملزم به بررسی بیش‌تر» شناسایی شد، می‌توانند قدم‌های زیر را برای طراحی نمودار بردارند:

۱. سرِ ماهی با بیان مسئله یا مشکل درقالب جمله و قرار دادن آن داخل یک کادر شکل می‌گیرد.

۲. سپس، یک پیکان افقی و به‌سمت سر ماهی در طول صفحه کشیده می‌شود. این پیکان مانند ستون‌فقرات ماهی عمل می‌کند.

۳.مرحله‌ی بعد شناسایی حداقل ۴ «علت» اصلی است که شاید به مسئله یا مشکل مربوط باشند. برخی از دسته‌بندی‌های متداول برای شروع می‌توانند این‌ها باشند: روش‌ها، مهارت‌ها، تجهیزات، افراد، امکانات، محیط و اقدامات. این علل با پیکان‌هایی از ستون‌فقرات جدا شده و اولین استخوان ماهی را می‌سازند.

۴. اعضای گروه برای هر علت اصلی باید به ایده‌پردازی درباره‌ی اطلاعاتی جانبی بپردازند که ممکن است بر آن علت اصلی تأثیر بگذارند. این مرحله معمولاً شامل انواع روش‌های پرسش‌گری است تا ایده‌ها را متمرکز نگاه‌دارند. مانند تکنیک پنج چرا (5W) و یا تکنیک چهار P که شامل Policies (سیاست‌ها)، Procedures (رویه‌ها)، People (افراد) و Plant (ابزار و تجهیزات).

۵. این روندِ تجزیه‌ی علل تا زمانی که علت اصلی مسئله شناسایی شود ادامه پیدا می‌کند. سپس، گروه، نمودار را تجزیه‌وتحلیل می‌کند تا درباره نتیجه و گام‌های بعدی به توافق برسد.

کاربردهای این نمودار

هر تیم شاید چند دلیل را برای استفاده از روش استخوان ماهی درنظر بگیرد:

• برای شناسایی علل احتمالی یک مشکل؛
• برای کمک به توسعه‌ی محصولی که مسائل و مشکلات مربوط به عرضه‌ی محصولات و یا خدمات در بازار کنونی را مد نظر قرار می‌دهد؛
• آشکارسازی کمبودها یا نقاط ‌ضعف موجود در فرایند کسب‌وکار؛
• برای جلوگیری از تکرار مشکلات و یا فرسودگی شغلی کارمندان؛
• برای اطمینان از این‌که هرگونه اقدام اصلاحی انجام‌شده، مسائل یا مشکلات را حل می‌کند.

خلاصه

برای درک بهتر این‌که چرا برنامه یا موضوعی به درستی پیش نرفته است می‌توان از روش علت و معلول استخوان ماهی استفاده کرد. این نمودار روشی بصری برای تحلیل علل ریشه ای مشکلات است و می‌تواند برای سازمان‌تان مفید باشد. در این مطلب به مفهوم و کاربرد نمودار علت و معلول استخوان ماهی پرداختیم و با آوردن مثالی جزییات آن را بررسی کردیم. اگر سؤالی درباره‌ی این نمودار دارید، با ما در میان بگذارید.

منبع: techtarget.com